Heftige reactie afweersysteem voorspelt nierfalen op de IC

Acuut nierfalen op de IC is een onderbelicht onderwerp. Onterecht, vindt Hessel Peters-Sengers, want er worden jaarlijks veel patiënten op de IC opgenomen waarvan een aanzienlijk deel acuut nierfalen krijgt. Van de patiënten die vanwege sepsis op de IC terechtkomen is dat zelfs veertig procent. Veel mensen houden er chronische nierschade aan over.
Epidemioloog Peters-Sengers, werkzaam als postdoc aan het Amsterdam UMC kreeg eind vorig jaar een Kolff-beurs voor zijn onderzoek naar acuut nierfalen bij sepsispatiënten op de IC. Hij wilde meer inzicht krijgen waarom sommige patiënten met sepsis wel nierfalen krijgen en andere niet. En waarom sommige patiënten binnen 48 uur herstellen van het nierfalen (kortdurend nierfalen) en andere pas later (aanhoudend nierfalen). Zijn eerste bevindingen hebben nu al geleid tot een publicatie in het blad Intensive Care Medicine.

Heftige afweerreacties
Allereerst laat zijn onderzoek een hogere sterfte zien onder patiënten met aanhoudend nierfalen. “Dat je met aanhoudend nierfalen een slechtere prognose hebt dan met kortdurend nierfalen, is natuurlijk een beetje een open deur, maar we hebben dat nu voor het eerst in een grote groep mensen kunnen bewijzen.” Peters-Sengers doelt daarmee op het MARS-cohort, een database met gegevens over alle IC-opnames tussen 2011 en 2014 van het Amsterdam UMC en UMCU. Sepsispatiënten met nierfalen bleken ook een veel hogere sterfte te hebben dan patiënten met ander orgaanfalen (bijvoorbeeld hartfalen of longfalen). Dat maakte opnieuw duidelijk hoe belangrijk het is om te weten welke afweerreacties verantwoordelijk zijn voor het nierfalen.

Ook op die vraag kan Peters-Sengers een antwoord formuleren. Drie systemen van afweer blijken uit balans bij patiënten die aanhoudend nierfalen krijgen: ontstekingsreacties, stollingsreacties en activatie van de vaatwand (het endotheelsysteem). Voor elk systeem heeft Peters-Sengers een groot aantal eiwitten uit het bloed gemeten die aangeven hoe het afweersysteem ervoor staat. Deze signaaleiwitten activeren andere cellen, vooral inflammatoire processen (ontstekingsreacties). Of er treden stolsels op in de vaten waardoor nuttige cellen niet meer naar hun plek kunnen. De nieren zelf reageren ook direct op deze signaaleiwitten, die zijn gemeten op de dag van opname, dag 2 en dag 4.

“Op dag 1 weet je nog niet of het nierfalen aanhoudend is. Alle patiënten zijn erg ziek als ze binnenkomen op de IC, maar je ziet hele duidelijke verschillen tussen patiënten. Als mensen bij binnenkomst op de IC een verhoogde ontstekingsreactie, vaatwandlijden en stolling hebben, hebben ze meer kans op aanhoudend nierfalen. Deze patiënten zouden in de toekomst eerder een passende behandeling kunnen krijgen.”

COVID-19
Peters-Sengers moest zijn onderzoek niet lang na de start gedeeltelijk stilleggen door de coronacrisis. Wel bleef acuut nierfalen op de IC onverminderd relevant en dus verlegde hij zijn aandacht naar de nieuwe ziekte COVID-19. Ook van deze patiënten brengt hij de nierfunctie en het verloop van nierfalen in kaart.
“Ons lab is verbonden met infectieziektes, dus we hebben echt overuren gedraaid en er zijn allerlei nieuwe onderzoeken geïnitieerd. Er is een enorme team effort gaande geweest om een biobank op te zetten. Dat is echt geweldig. Als onderzoeker mocht ik perioden niet meer naar het ziekenhuis. In het begin vond ik het heel leuk thuis met m’n zoontje, maar het was ook wel moeilijk te bolwerken met al dat extra werk.”

Hij zag dezelfde disproportionele afweerreactie als bij sepsispatiënten, maar hij zag ook een verschil. Coronapatiënten op de IC lijken nóg vaker acuut nierfalen te krijgen, zo’n veertig tot tachtig procent, afhankelijk van de definitie. Terwijl de eerste onderzoeken die werden gepubliceerd een veel lager percentage lieten zien (vijf tot tien procent). Dat lijkt dus een flinke onderschatting. “Het is nog een beetje gissen hoe dat komt. De eerste onderzoeken kwamen niet uit Europa en ik denk dat wij in het Westen een andere populatie hebben met meer chronische comorbiditeit.”

Heilige graal
Inmiddels werkt hij weer gedeeltelijk in het ziekenhuis. De volgende stap in het onderzoek bij sepsispatiënten is het maken van een voorspellingsmodel. “De afweerrespons in kaart brengen ging puur over de oorzaak. Nu gaan we kijken naar karakteristieken van patiënten. Je wilt kunnen voorspellen aan de hand van bijvoorbeeld leeftijd en medische achtergrond welke patiënten aanhoudend nierfalen krijgen. In de kern blijft het een raadsel waarom de afweer ineens zo uit balans is.”

De stap daarna is een behandeling. “Dat is natuurlijk een beetje de heilige graal waar we nog lang niet zijn. Als je beter kunt interveniëren en je weet nierfalen sneller op te lossen, dan voorkom je een chronisch probleem bij echt een aanzienlijk deel van de mensen.”