Ramadan en vasten: hoe doe je dat bij nierziekte?

De ramadan, voor moslims een periode waarin gevast wordt, start weer. Maar hoe doe je dat bij een dieet of bij nierziekte? Hoog tijd voor wat extra informatie over vasten.

De ramadan, een periode van inkeer en saamhorigheid, waarin bezinning en reflectie centraal staan, is weer gestart. Daarnaast rust tijdens de ramadan op elke moslim, die daar psychisch en fysiek toe in staat is, de plicht overdag te vasten. Iedereen die door het vasten zijn gezondheid kan schaden, is van deze vastenplicht vrijgesteld. Voor mensen met een chronische ziekte, zoals bijvoorbeeld een nierziekte of diabetes, geldt deze vrijstelling. Maar het is natuurlijk aan ieder voor zich om te bepalen of hij of zij, ondanks deze vrijstelling, meedoet aan de ramadan. Na deze periode van 30 dagen, waarin tussen zonsopgang en zonsondergang niet gegeten en gedronken wordt, wordt de ramadan afgesloten met het Suikerfeest. 

Vasten is iets dat om meer redenen dan religieuze redenen wordt gedaan. Maar hoe doe je dat eigenlijk, vasten bij een dieet? Hoog tijd voor wat extra informatie over vasten, ook voor degenen die om een andere reden een vastenperiode overwegen. 

Wat is vasten eigenlijk? 

Vasten is je geheel of gedeeltelijk onthouden van eten of drinken of van bepaalde spijzen voor een bepaalde periode. De redenen om te vasten kunnen uiteenlopend zijn. Er kan een religieuze reden voor zijn, maar het kan ook om een andere reden een 'middel zijn tot bezinning' zijn (in veel culturen bijvoorbeeld in een periode van rouw). Daarnaast wordt vasten in de natuurgeneeskunde gebruikt als reinigingsmiddel of wordt het toegepast om de stofwisseling tot rust te laten komen of om enkele kilo's lichaamsgewicht te verliezen.

Wat gebeurt er in het lichaam tijdens vasten? 

Enkele dagen vasten kan voor gezonde mensen niet zoveel kwaad, op voorwaarde dat er voldoende gedronken kan worden. Maar langer dan één week (volledig) vasten wordt sterk afgeraden. Ons lichaam kan slechts enkele dagen overleven zonder drinken. Zonder eten kan het iets langer overleven: grof gezegd kan iemand van 70 kg voor een periode van 2 tot 3 maanden overleven op zijn vetweefsel. De effecten op het lichaam veranderen naargelang de duur van het vasten. 

Voor wie geïnteresseerd is in de technische details: 

Glucose is onder normale omstandigheden de belangrijkste brandstof voor ons lichaam. Tijdens streng vasten haalt het lichaam in de eerste 24 uur glucose uit de lever door afbraak van glycogeen. Deze bron is echter snel uitgeput. Daarna zijn de twee belangrijkste energiebronnen: 

• Vorming van glucose in de lever door omzetting van aminozuren, lactaat en pyruvaat; 
• Vorming van ketonlichamen door afbraak van vrije vetzuren. 

Na enige tijd zijn deze de belangrijkste energiebron voor de hersenen. Op den duur worden ook lichaamseiwitten in de spieren en lever afgebroken om het glucosegehalte in het bloed en de energievoorziening van de hersenen op peil te houden. Het aanspreken van de eiwitreserves van de spieren leidt tot toenemende verzwakking. Daarnaast leidt langdurig vasten tot tekorten aan vitamines en mineralen. 

Let op wat en wanneer je eet

In het geval van de ramadan, waarbij alleen overdag niet gegeten en gedronken wordt, maar wel ’s ochtends en ’s avonds, is het probleem niet het vasten zelf (al kunnen er wel problemen optreden door gebrek aan vocht tijdens warme dagen of bij zware inspanningen ), maar meer wat en hoeveel er ’s avonds gegeten wordt. 

Een grote maaltijd 's avonds is bijvoorbeeld een grotere belasting voor het hart dan drie gewone maaltijden. Ook kan het vasten leiden tot een gevaarlijke daling van het bloedsuikergehalte, wat bij mensen met diabetes ernstige risico's met zich meebrengt. Verder verandert het slaappatroon, omdat mensen nog eten voordat de zon opgaat. Dit heeft effect op verschillende processen in het lichaam, zoals verschuivingen in het patroon van het hormoon cortisol (de biologische klok). Deze veranderingen zijn duidelijker als de ramadan valt in een periode met lange zomerse dagen. Tijdens de ramadan kunnen klachten ontstaan zoals moeheid, hoofdpijn, misselijkheid, maagklachten en uitdroging. 

Waar moet je verder nog op letten?

Bij een zodanig veranderd eetpatroon moet je ook goed rekening houden met een mogelijk andere inname van medicatie. Ook kan het effect van geneesmiddelen door het vasten afgezwakt of juist versterkt worden. Vraag daarom altijd vooraf advies aan je behandelend arts als je wilt vasten, en bespreek wanneer je je medicijnen in deze periode het beste kunt innemen en of er iets in de hoeveelheden aangepast moet worden. 

Heb je dialysebehandelingen? Laat dan ook aan de dialyseverpleegkundige weten dat je vast. Het kan namelijk zijn dat de hoeveelheid vocht die bij de dialysebehandeling onttrokken wordt, aangepast moet worden. 

Tips voor tijdens de ramadan: 

Hoe krijg je tijdens de ramadan toch voldoende voedingsstoffen binnen? Hoe voorkom je buikpijn tijdens het vasten? En hoe zorg je dat je minder snel trek krijgt overdag? 

• Drink ’s ochtends voor zonsopgang een paar extra glazen water om de dag goed door te komen. Heb je een vochtbeperking? Houd dan wel goed in de gaten dat je na zonsondergang nog voldoende vocht overhoudt voor eten en drinken op dat moment. Drink zo min mogelijk suikerhoudende dranken: deze geven vaak extra dorst en bevatten daarnaast veel calorieën en weinig tot geen gunstige voedingsstoffen. 
• Eet vezelrijk om trek zo lang mogelijk uit te stellen. Zorg voor een stevige basis met vezelrijke producten, zoals zilvervliesrijst, volkorenpasta, volkorencouscous, aardappelen, groente, fruit, volkorenbrood of bruinbrood. Vezels zorgen langer voor een vol gevoel na de maaltijd, zodat je minder snel honger krijgt. 
• Varieer om genoeg voedingsstoffen binnen te krijgen. Het is belangrijk om te variëren, zodat je genoeg koolhydraten, eiwitten, vetten, vitamines en mineralen binnenkrijgt. Mensen die dialyseren krijgen standaard multivitaminen voorgeschreven, wat helpt om in ieder geval een redelijke basis binnen te krijgen. 
• Neem niet te veel zoete en vette producten, zoals baklava of gefrituurde hapjes. Daar zitten veel calorieën en weinig goede voedingsstoffen in. Zorg verder dat je voldoende eet van de volgende producten: 

- Groente en fruit 

- Vlees, vis, peulvruchten, ei, tofu, noten 

- Zuivelproducten, kaas 

- Bruinbrood, volkorenbrood, volkorengranen 

- Olie, boter 

• Eet niet te veel in één keer. Vooral als de ramadan in de zomer valt, heb je tussen zonsondergang en zonsopgang maar een paar uurtjes om te eten. Je loopt daarmee het risico in alle haast meer te eten eet dan je nodig hebt (en daardoor zelfs aan te komen in gewicht). Daarnaast kan in korte tijd veel en snel eten, op een tijdstip waarop je lichaam dat niet gewend is, buikpijn veroorzaken. Je maag en darmen moeten dan in te korte tijd veel verwerken. 
• Ook kunnen gerechten zwaar vallen als je na uren ineens weer iets eet. Om buikpijn te voorkomen is het belangrijk niet te veel vette en zoete hapjes te eten, niet te veel op het bord te scheppen en rustig te eten. Met kleine hapjes en goed kauwen zorg je ervoor dat het eten niet te zwaar valt.

Ik hoop dat bovenstaande helpt bij het goed volbrengen van de vastenperiode en wens iedereen een goede tijd toe!

Tekst: Sophie Luderer, diëtist Radboudumc